"Science and Education" Scientific Journal June 2021 / Volume 2 Special Issue 2

Ingliz va o’zbek tillaridagi somatik frazeologizmlar qiyosiy

tahlili

Bolbekova Jaloliddinovna Ug’iloy

ugiloybolbekova@gmail.com
SamDChTI

Annotatsiya: Maqolada frazeologik birliklarning o’ziga xos jihatlari haqida

ma’lumot berilgan. Ingliz va o’zbek tillaridagi somatik frazeologik birliklarning
qiyosiy tahlili bir qancha misollar bilan tahlilga tortilgan. Nazariy ma’lumotlarga
munosabat bildirilgan.
Kalit so’zlar: somatizm, ibora, frazeologizm, frazeologiya, frazeologik birlik,
frazeologik birlashma va frazeologik chatishma.

Comparative analysis of somatic phraseology in English and

Uzbek languages

Bolbekova Jaloliddinovna Ugiloy

ugiloybolbekova@gmail.com
SamSIFL

Abstract: The article provides information on the specifics of phraseological

units. A comparative analysis of somatic phraseological units in English and Uzbek is
presented with a number of examples.Response to theoretical data.
Keywords: somatism, phrase, phraseology, phraseology, phraseological unit,
phraseological combination and phraseological fusion.

Ingliz va o’zbek tillaridagi frazeologiya olami keng qamrovlidir.Uning har bir

lavhasi jahon tilshunoslarining e’tiborini tortadi.Frazeologiya Nazariyasiga dastlab
Fransuz tilshunosi Sh.Balli asos soldi. Keyinchalik Ferdinand de Sossyur o’z davrida
frazeologizmlarni tildagi birliklar sifatida ta’kidlagan edi.
Amerikalik tilshunos olim Uolles L.Cheys frazeologik birliklar haqida, til
taraqiyyotining ma’lum bosqichi yuzaga kelgan o’zgarishlar yangi ma’nolarni
yaratadi, ularni ifodalashda alohida qoliplar shart bo’lmay, balki biror eski, ya’ni tilda
avvaldan mavjud bo’lgan materiallardan foydalaniladi, degan edi.Frazeologiya
sohasida rus tilshunoslarining o’rni kattadir.
A.Peshkoviskiy, V.Vinogradov, B.Larin, N.Shanskiy, A.Smirnitskiy, A.Kunin,
V.Jukov, I.Arxangeliskiy, A.I.Molotkov kabilar frazeologizmlar haqida ish olib
www.openscience.uz 139
"Science and Education" Scientific Journal June 2021 / Volume 2 Special Issue 2

bordilar.
Turkiyshunoslar S.K.Kesenbayev, F.R.Ahmedjanova, R.E.Jaykasaova,
R.M.Tayeva, G.A.Bayramova, Ch.G.Sayfullin, S.Navro’zboyeva va S.I.Muratov
kabilar tomonidan frazeologizmlar haqida ma’lumot berilgan va tahlil qilingan.
O’zbek tilshunoslari Sh.Raxmatullayev, B.Yo’ldoshev, Y.D.Pinxasov,
A.Shomaqsudov, M.Xusainovlar nomzodlik dessertatsiyalarida o’zbek frazelogiyalar
haqida bayon qilingani va tahlil qilinganini kurishimiz mumkin. Frazeologiya
yunoncha so’zdan olingan bo’lib, “phrasis” - ibora, ifoda va “logiya” - o’rganaman.
Frazeologiya ibora va ifodalarni o’rganaman degan ma’noni anglatadi. Ibora ikki va
undan ortiq so’zdan tashkil topgan lug’aviy birlik bo’lib, so’z kabi lug’aviy ma’no
anglatadi. So’z kabi yaxlit bir ma’noni anglatidigan til birligi frazeologik birlik
deyiladi.
Ushbu maqolamizning asosiy maqsadi ingliz va o’zbek tillaridagi somatik
frazeologizmlar va ularning qiyosiy tahlilini ko’rib chiqishdir.
Somatizm grekcha so’zdan olingan bo’lib, ”soma” - “tana” ma’nosini anglatadi.
Frazeologik birliklarning insoniyat va uning hayotiy faoliyati va inson tana a’zolari
bilan uzviy bog’liq va bunday tematik guruhlarga birikkan frazeologizmlarni somatik
frazeologiyalar deyiladi. Jahondagi ko’pchilik tillar frazeologiyasining asosiy qismini
somatik frazeologizmlar tashkil etadi.
Birinchi bo’lib eston tili frazeologizmlarni o’rgangan olim F.Vakk tomonidan
somatik frazeologiyalar haqida ta’kidlagan.U somatik frazeologizmlarni faqat
odamlarni tasvirlaydigan, odamlar va hayvonlarni tasvirlaydigan va faqat hayvonlarni
tasvirlaydigan guruhlarga ajratgan.
Oxirgi yillarda somatik frazeologizmlar turli xil tillarda olib borilayotgan ilmiy
izlanishlarning bosh mavzusi bo’lib kelmoqda. Somatik frazeologizmlarda har bir
xalqning turmush tarzi, tajribasi, madaniyati, ma’naviyati, urf-odatlari va an’analari
o’z aksini topgan bo’ladi.
Jahon somatizmlar qatnashgan iboralarni o’rganishda qiyosiy tahlil usuli rivoj
topgan bo’lib, bu yo’nalishdagi ishlar soni salmoqlidir.
Rus va fransuz tillaridagi somatizmlarni ishtirok etgan iboralarni qiyosiy tahlil
qilgan I.B.Gorodeskaya “bosh”, ”ko’z”, ‘oyoq”, “yurak”, “qo’l” somatizmlari
ishtirok etgan iboralarni organish davomida “qo’l” somatizmi qatnashgan iboralar har
ikki tilda eng keng tarqalgan iboralar ekanligi qayd etilgan.
Lenka Chiklova rus va chex tilidagi “qo’l” somatizmi ishtirok etgan iboralarni
qiyosiy tahlil qiladi. Muallif “qo’l” somatizmi ishtirok etgan iboralarni 4 guruhga
ajratadi: 1) ikki tilda ham mavjud ma’no jihatidan sinonim qo’l somatizmi
qatnashgan iboralar; 2) faqat bir tilda qo’l somatizmi qatnashgan ibora ikkinchi tilda
boshqa somatizm ishtirok etgan ibora bilan ma’nodosh; 3) bir tilda qo’l somantizmi
qatnashgan ibora ikkinchi tilde boshqa usulda ifadalanishi; 4) bir tilda qo’l
www.openscience.uz 140
"Science and Education" Scientific Journal June 2021 / Volume 2 Special Issue 2

somantizmi qatnashgan iboraning ikkinchi tilda yo’qligi.

T.S.Spirina maqolasida ingliz, rus va nemis tilidagi somatik frazeologizmlarni
tahlil qilgan va “qo’l” leksemasiga alohida to’xtalib o’tilgan.
Italyan tilshunosi M.B.Papi ham ingliz va italyan tillarida “qo’l” leksemasining
frazeologik va ko’chma ma’noda tahlil qilgan. Bunday frazeologik birliklar har ikkala
tilda ham o’xshashligini va o’zi xos xususiyatga ega ekanligini ta’kidlagan.
E.N.Tanasi maqolasida bir til doirasida ya’ni ingliz tilida “qo’l” va “oyoq”
ishtirok etgan iboralarning AQSH va Buyuk Britaniya kompaniyalari reklamalarida
qo’llanilishi tadqiq qilgan va o’zi xos xususiyatga ega ekanligini takidlagan.
L.Manerko maqolasida “idrok” va “tana” orasidagi aloqaning ingliz iboralarida
o’z aksini topish masalasi ko’rib chiqilgan.
Ingliz va o’zbek tillarida ham somatik frazelogizmlar ko’plab ilmiy ishlar,
maqollar bor.Ingliz va o’zbek tillaridagi tana a’zolari bilan bog’liq somatik
frazeologizmlar muhim o’rin tutadi. Somatik frazeologizmlar ma’no anglatishiga
ko’ra quyidagicha tasniflash mumkin.
Somonimik - ya’ni inson tana a’zolari bilan ifodalovchi iboralar(bosh , oyoq,
qo’l, bo’yin)
Boshidan oyog’igacha-from head to foot
Yelkama - yelka turib - stand shoulder to shoulder
Yelkama yelka - Hand in hand
Osteonimik - inson organizmining skalet sistemalari bilan ifodalanuvchi
frazeologizmlar. Skin and bones-qoq suyak
Angionimik - inson organizmining qon aylanish sistemasi bilan bog’liq so’zlar
bilan ifodalanuvchi frazeologik birliklar. blue blood-oq suyak
Splanchnonimik - inson organizmning ichki organlari bilan bog’liq bo’lgan
frazeologizmlar.
At the top of one’s lungs-ovozi boricha baqirmoq
From the bottom of the heart- chin qalbdan
Sensonimik - inson organizmining sezish a’zolari bilan bog’liq bo’lgan
frazeologik birliklar.
To be all ears - butun tanasi quloqqa aylanib
Umumiy tana a’zolari bilan bog’liq frazeologizmlar
In the flesh - tanada
put flesh on something-biror narsa ustiga og’irligini tashlamoq
to press the flesh-etni bosmoq
“Heart” ya’ni “yurak” leksemasi turli xil ma’noda qo’llaniladi.
1. The heart is like an antanomic organ. Yurak antanomik organga o’xshaydi.
“heart attact” - “сердечный приступ”, “yurak xuruji”
“heart pumps blood” - “сердце перекачивает кровь”, “yurak qonni haydaydi”
www.openscience.uz 141
"Science and Education" Scientific Journal June 2021 / Volume 2 Special Issue 2

2. The soul is like a spiritual component. Ruh ruhiy tarkibiy qismga o’xshaydi.
“in my heart I know that she is right” - “в душе я знаю что она права” Uning
haqligini yurakdan sezaman, bilaman
3. Courage, courage - like character traits.Jasorat, jasoratga o’xshash xarakterli
xususiyatlar.
“dear heart” - “душа моя, - mening qalbim”, “сердце моё - yuragim”
4. Love, affection – as an emotional component.Sevgi, muhabbat-hissiy tarkibiy
qism sifatida: “dear heart” - “душа моя-mening qalbim”, “сердце моё-yuragim”,
“любовь моя-mening sevgim”
5. Center - from a geographical point of view. Markaz - geografik nuqtai
nazardan: “in the heart of Empire” - “в сердце империи - imperiya yuragida”
6. Essence, basis. Mohiyat, asos: “the heart of the matter” - “суть дела”,
“masalaning mohiyati”
7. The suit of cards is “worms” or a card game similar to whist. Kartalar
kostyumi - bu “qurtlar” yoki hushtakka o’xshash karta o’yini: “queen of hearts” -
“дама червей”, “qalblar xonimi”
“Heart” so’zi qadimgi ingliz tili “heorte” so’zidan kelib chiqqan. “heart” so’zi
ishtirok etgan ko’plab iboralar, maqollar va aforizmlar bor.
“lose one’s heart” - “влюбиться”, “sevib qolish”
“steal somebody’s heart” - “завоевать чьё-либо сердце”, “birovning ko’nglini
qoldirmoq”
“affair of the heart” – “дела сердечные - yurak masalalari”, “любовный роман
- sevgi hikoyasi”
“The way to a man’s heart is through his stomach” - “путь к сердцу мужчины
лежит через его желудok”, “Erkaklar yuragiga yo’l oshqozon orqali bo’ladi”
(maqol)
“Don’t let your mind kill your heart and soul” - “Не позволяй своему разуму
убить твое сердце и душу”, “Aqlingiz yuragingizni va qalbingizni o’ldirishga yo’l
qo’ymang”
Somatik frazeologik birliklar sinonim, antonim va omonimlar sifatida ham
keladi.Sinonim frazeologiyalar ma’nosi bir xil bo’lgan frazeologiyalar tushuniladi.
Masalan:bir og’iz, bir chimdim, bir shingil. Ingliz tilida esa to be in a dead mouth, to
be down in die mouth kabi somatik frazeologiyalar sinonim bo’la oladi.
Antonim somatik frazeologik birliklar ma’nosi bir-biriga qarama-qarshi
frazeologiyalar deyiladi. Masalan: Yuragi keng-yuragi tor, ko’ngli joyiga tushdi-
ko’ngliga g’ulg’ula tushdi. Ingliz tilida at first sight-on second thought.
Omonimik somatik frazeologiyalar ham muhim o’ringa ega. Masalan: I. Qo’l
ko’tarmoq - qo’lini javob berish uchun ko’tarmoq, II. Qo’l ko’tarmoq - urmoq. I. Joni
chiqdi - so’ngi nafasini chiqarmoq ya’ni vafot etdi. II. Joni chiqdi - g’azabi chiqdi.
www.openscience.uz 142
"Science and Education" Scientific Journal June 2021 / Volume 2 Special Issue 2

Ingliz tilida I. to feel one’s oats va II. to feel one’s oats.

Xulosa
Ingliz va o’zbek tillarida somatik frazeologizmlar munim ahamiyatga ega. Jahon
va o’zbek tilshunoslar somatic frazealogiyalar haqida fikr yuritgan va bular ustida
ilmiy ishlar olib borgan.Somatik frazeologiklar yordamida har bir xalqning turmush
tarzi, urf-odatlari va insonning ruhiy va jismoniy holatlarini namoyon qilish mumkin.
Somatik frazeologizmlarni ifodalashda “bosh”, ”qo’l”, ”ko’z”, ”oyoq” leksemalari
alohida o’rin tutadi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abduramanova S.Processing of English idioms with body part compenents by
native speakers of Turkish learning English with intermediate level of
proficiency.Thesis for the Doctor of Philosophy Degree.Istanbul, 2012.142 pages.
2. Manerko L. From human body parts to the embodiment of spatial
conceptualization in English idioms. The 4 th UK Cognitive Linguistics
Conference.2014 , P. 195-213.
3. Papi M.B. Idiomatic and figurative uses of “hand”in English and “muno” in
Italian: embodiment and cultural filters.Main Session Talks. Pisa, 2013.
4. Tanasi E.N. Arm and leg idioms in the BNC and Coca Corpora: views on the
cultural differences between British and American society. International journal of
Cognitive Research in Science, Engeineering, and Education. Vol.2, N 1, 2014. Page
77-85.
5. Исаев А. Соматическые фразеологизмы узбекского языка Дисс, , , канд
фил наук –Т ., 1976. 146 с
6. Нассири М. Семантика фразеологическый единиц с соматическим
парним компонентом нога-рука . Вестник РУДН , №2.2014.С . 67-71.
7. Спирина Т.С. Фразеологические единицы английского, русского и
немецкого языков, характеризующие власть, с компонентами –соматизмами .
Лингвистика и перевод. №3 (41), 2013. С. 133-139.
8. Усмонова Ш.Р. Узбек ва турк тилларида соматик фразеологизмлар..ф.ф.
н. дисс. – Тошкент, 1998. 136 б.
9. Рахматуллаев Ш. Ўзбек фразеологизмларнинг изоҳли луғати.

References
1. Abduramanova S. Processing of English idioms with body part compenents
by native speakers of Turkish learning English with intermediate level of
proficiency.Thesis for the Doctor of Philosophy Degree.Istanbul, 2012,142 pages.
2. Manerko L. From human body parts to the embodiment of spatial
conceptualization in English idioms. The 4 th UK Cognitive Linguistics Conference.
www.openscience.uz 143
"Science and Education" Scientific Journal June 2021 / Volume 2 Special Issue 2

2014, P. 195-213.
3. Papi M.B. Idiomatic and figurative uses of “hand” in English and “muno” in
Italian: embodiment and cultural filters.Main Session Talks. Pisa, 2013.
4. Tanasi E.N. Arm and leg idioms in the BNC and Coca Corpora: views on the
cultural differences between British and American society. International journal of
Cognitive Research in Science, Engeineering, and Education. Vol.2, N 1, 2014. Page
77-85.
5. Isaev A. Somatic phraseological units of the Uzbek language Diss,,,
Candidate of Science - T., 1976. 146 p.
6. Nassiri M. Semantics of phraseological units with a somatic pair of a leg-hand
component. RUDN Bulletin, No. 2.2014, p. 67-71.
7. Spirina T.S. Phraseological units of the English, Russian and German
languages, characterizing power, with components - somatisms. Linguistics and
translation. No. 3 (41), 2013. S. 133-139.
8. Usmonova Sh.R. Somatic phraseology in Uzbek and Turkish languages..f.f. n.
diss. - Tashkent, 1998. 136 p.
9. Raxmatullaev Sh. Annotated dictionary of Uzbek phraseology.

www.openscience.uz 144